Metamorfoza part 1.

Prowadziłam dziś wyjątkową wycieczkę, krótką, zaledwie półtoragodzinną, w ramach zajęć uniwersyteckich "Miasto w XX wieku". Chciałam pokazać "w naturze", jak zmienił się Kraków na przestrzeni XIX i pierwszej połowy XX w. Gdzie zabrałam moją grupę? 

(część pierwsza wycieczki - Stare Miasto)

ENG: I led today an exceptional tour, szhort, of only 1,5 h, which was the project for my classes "City in 20 c.". I wanted to show "in nature" how Cracow changed during 19 and the first half of 20. c. Where did I take my group?
(It's only the first part of the tour - Old Town)

Zamiast wstępu. Instead of introduction.

Ostatnie lata I Rzeczpospolitej i panowanie Stanisława Augusta Poniatowskiego stały się początkiem przemian w Krakowie. Upadającym miastem zarządzała Komisja Dobrego Porządku, która próbowała dokonać pierwszych reform administracyjnych, a Hugo Kołłątaj pracował nad unowocześnieniem Akademii. Uchwalenie Konstytucji 3 Maja i Prawa o Miastach przyspieszyły metamorfozę Krakowa, a w 1800 roku wydano ostateczny dekret o przyłączeniu Kazimierza i Kleparza do Krakowa.

The last days of the first Republic of Poland and the reign of Stanisław August Poniatowski were the beginning of the changes in Cracow.The collapsing city was governed by the Commission of the Good Order, which was trying to perform the first administrative reform and Hugo Kołłątaj ws working on the modernisation of the Accademy. The Constitution of 3rd of May and the Laws of the Cities sped up the metamophosis of Cracow and in 1800 the definite decret was passed joining Kazimierz and Kleparz to Cracow.

Planty.

W 1804 roku Kraków ogłoszono miastem otwartym, z czym wiązała się konieczność wyburzenia murów obronnych. Były one zresztą w fatalnym stanie, nie mogły już stanowić punktu obrony, a przez lata stały się schronieniem dla wszelkiej patologii, złodziejów, kryminalistów, a przede wszystkim prostytutek, nazywanych w związku z tym "murwami". W 1810 rozpoczęto wyburzanie murów. Z inicjatywy senatora Feliksa Radwańskiego na powstałej pustej przestrzeni w latach 20. XIX w. założono miejski ogród, nazwany Plantami (od "plantowania", czyli wyrównywania terenu). Po śmierci Radwańskiego kierownictwo prac objął Florian Straszewski. Planty szybko stały się miejscem spacerów i odpoczynku, będąc jedyną zieloną przestrzenią w obrębie Starego Miasta.

In 1804 Cracow was proclaimed the open city, which meant the necessity to demolish the city walls. They were in terrible condition, they couldn't be the part of the defence plan and during the years they became the shelter for pathology, thieves, criminals and most of all - prositutes. In 1810 the demolition was started. With the senator Feliks Radwański's initiative on the remaining empty space the city garden was opened in 1820s., later called Planty. After the death of Radwański, Florian Straszewski became the director ofthe works. Planty quickly became the place for walks and relax, being the only green area in the Old Town.

Rynek Główny. Market Square.

Do XIX wieku było to po prostu ogromne targowisko, pełne brudnych, często rozsypujących się straganów i bud. W 1817 roku, mając na względzie bezpieczeństwo własne i obywateli, radni miasta zadecydowali o wyburzeniu Ratusza. Zamierzano go odbudować, jednak rząd austriacki nigdy nie wyraził na to zgody. Wkrótce, w latach 40. przystąpiono do porządkowania drugiej strony Rynku - wyburzono kramy i wagi miejskie. Na koniec postanowiono zająć się Sukiennicami. Renesansowy budynek przez lata obrósł w liczne przybudówki, skutecznie skrywające jego piękno. Nic dziwnego, że tylko oko artysty dostrzegało ukryte w nich piękno i wartość historyczną. Jan Matejko, bo o nim mowa, zarekomendował swojego młodego przyjaciela, Tomasza Prylińskiego. Według jego projektu w latach 1875-79 odnowiono krakowskie Sukiennice. W ten sposób w XIX w. Rynek Główny przeistoczył się z targowiska w elegancki salon Krakowa, najbardziej reprezentacyjne miejsce miasta.

Up till 19th c. this was just a big market, full of dirty stalls, often falling apart. In 1817, taking into account the safety of the citizens, the city council decided the demolition of the Town Hall. at first they planned to rebuilt it, but the Austrian government never allowed this. Soon, in 1940s. the other side of the Market Square was cleaned - the stalls and city weights were demolished. In the end, the council decided to take care of the Cloth Hall. The Renaissaince building was surronded by many outhouses, successfully covering its beauty. No wonder that only the eye of the artist could acknowledge the hidden beauty and the unique historical value. Jan Matejko, because he was the one, recommended his young friend, an architect, Tomasz Pryliński. According to his design, the Cloth Hall was renovated in 1875-79. This way, in 19th century the Market Square was transformed into the elegant parlour of Cracow, the most representative place in the city.

Feniks.

W 1914 roku zburzono kamienice na rogu Rynku i ul. Jana. Przez kilka lat parcela stała niezabudowana i dopiero w 1928 Wiedeńskie Towarzystwo Ubezpieczeniowe "Feniks" zwróciło się z prośba do Adolfa Szyszko-Bohusza o przygotowanie projektu gmachu. Do 1932 powstał w tym miejscu nowoczesny, awangardowy budynek, wyróżniający się swoją formą od innych kamienic na Rynku. W budynku tym wykorzystano wszystkie nowe technologie, m.in. klimatyzację.

In 1914 the tenement houses on the corner of Jana st. and the Market Square wew demolished. For a few years the are stood empty and only in 1928 The Vienna Insurance Agency "Phoenix" asked Adolf Szyszko-Bohusz for the design of the building. In 1932 a modern, avangarde building was created, standing out of the other building on the Square. In this house the new technologies, eg. air-conditioning were used.

Plac Szczepański. Szczepan Square.

Przemiany w tym miejscu rozpoczęły się w 1801 roku, wraz ze zburzeniem starego kościoła św. Szczepana, kolegium jezuitów oraz kaplicy św. Macieja i Mateusza, w  ramach akcji wyburzania starych, niewielkich, zniszczonych kościołów. W 1811 nazwano plac imieniem Gwardii Narodowej, planowano uczynienie z niego reprezentacyjnego miejsca, jednak plany te nie powiodły się. Przez długie lata plac był niczym więcej niż targowiskiem. Lepsze lata nadeszły z początkiem XX w. Odnowiono budynek teatru, wzniesiono Pałac Sztuki i secesyjne kamienice. W latach 30. jedna z parceli zakupiła Powiatowa Kasa Oszczędnościowa. By uzyskać teren pod zabudowę wyburzono, bez zgody urzędu miasta, gotyckie kamieniczki. Na tym miejscu architekci Stefan Strojko i Fryderyk Tadanier zaprojektowali "krakowski drapacz chmur", najwyższy na Starym Mieście budynek, liczący 7 pięter. Na PKO nałożono karę w wysokości 100 tys. zł. za bezprawne wyburzenie starych budynków. Pieniądze te zasiliły fundusz budowy nowego gmachu Muzeum Narodowego.

The changes in this place started in 1801 with the demolition of the church of St. Szczepan, the jesuits' college and the chapel of st. Matthew, which was a part of the action of demolishing old, small, destroyed churches. In 1811 the square was named after the National Guards, it was planned to be a representative space, but those plans failed. For long years the square was nothing more than the market. The better years came with the beginning of 20th c. The Theatre was renovated, the Palace of Art and the art nouveau tenements were put up. In 1930s. on of the parcels was bought by the polish bank. They ordered the demolition of the old houses without the permission of the city council. Here the architects Stefan Strojko and Fryderyk Tadanier designed the "Cracow Skyscraper", the tallest one in the Old Town with its 7 floors. They were punished for the illegal demolition and made to pay 100000 zł. for the fund for the construction of National Museum.

Tramwaje. Tramways.

Dawniej transport miejski w Krakowie rozwijał się zdecydowanie szybciej niż obecnie... W 1872 tramwaje konne zastąpiły omnibusy, łącząc Dworzec z wylotem ul. Mostowej na Kazimierzu. Już w 1901 ulicami Krakowa przejechał tramwaj elektryczny, a w 1902 były już 4 takie linie. Tramwaje przejeżdżały przez Rynek Główny, pod Bramą Floriańską (w związku z czym trzeba było obniżyć poziom ul. Floriańskiej), ulicami Szewską, Sławkowską, Grodzą i in. Całe Stare Miasto zamieniło się w torowisko, co miało świadczyć o szybkiej drodze Krakowa do nowoczesności.

In the past the public transport in Cracow was developping really quickly, especially compared to nowadays. In 1872 the horse tramways replaced the omnibuses, joining the railway station with Mostowa street in Kazimierz. In 1901 the electric tramway was introduces and in 1902 there were 4 such lines. The tramways went through the Market Square, under the Florian's Gate (to achieve this it was necessary to lower the level of the street), the streets Szewska, Sławkowska, Grodzka and others. All the Old Town was changed into the railway, which was supposed to prove the fast way to modern days.

cdn.
to be continued